ถ้ำน้ำลอด ตั้งอยู่ที่ตำบลถ้ำลอด อำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอนเป็นแหล่งโบราณคดีที่สำคัญอยู่ในความดูแลของ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าลุ่มแม่น้ำปาย ที่ถ้ำนี้จะมีลำห้วยชื่อ น้ำลางไหล ลอดผ่านภูเขาเข้าไปและทะลุไหลออกอีกด้านหนึ่ง ทำให้ที่นี่เกิดเป็นถ้ำ มีหินงอก หินย้อยสวยงามมากเลยทีเดียวและยังพบเครื่องมือเครื่องใช้ในสมัยโบราณภายในถ้ำอีกด้วย
คาดว่าถ้ำนี้น่าจะมีอายุราว 2,000 ปีมาแล้ว ถ้ำแห่งนี้ จัดว่าเป็นถ้ำที่มีชื่อเสียง สวยงาม และเข้าชมได้ง่ายแบบสบายๆ ที่สุด จากในบรรดาถ้ำทั้งหมด จากด้านหน้านั้น ต้องเดินเท้าเข้าไป 350 เมตร พร้อมคนนำทางและไฟส่องทาง ที่ไม่มีการติดตั้งไฟภายในถ้ำ ก็เพื่อเป้นการรักษาถ้ำให้สวยงามและคงเดิมอยู่ตลอดเวลา และยังสร้างรายได้เสริมให้กับชาวบ้านใกล้เคียง ที่สมัครมาเป็นคนนำทางให้ความรู้กับนักท่องเที่ยวอีกด้วย เมื่อถึงปากทางเข้าถ้ำนักท่องเที่ยวส่วนใหญ่ ก็จะเข้าใจได้โดยทันทีว่าทำไมถ้ำนี้ถึงชื่อว่า ถ้ำน้ำลอด เพราะมีน้ำไหลผ่านตั้งแต่ปากทางเข้าถ้ำ ไปจนถึงถ้ำสุดท้ายที่อยู่ภายในโพรงแห่งนี้ ที่มีความยาวถึง 500 เมตร กว้าง 20 เมตร และสูงถึง 50 เมตร น้ำกัดเซาะโพรงถ้ำแห่งนี้มามากกว่าล้านปีได้ เลยทำให้เกิดเป็นถ้ำ ถึง 3 ที่ คือ ถ้ำเสาหินหลวง ถ้ำตุ๊กตา และถ้ำผีแมน เริ่มกันที่ ถ้ำเสาหินหลวง เป็นถ้ำที่มีขนาดกว้างขวางและมีหินงอกหินย้อยสวยงามตระการตาเลยค่ะ ต่อมาคือ ถ้ำตุ๊กตา ชื่อนี้มาจากลักษณะรูปร่างที่คล้ายกับตุ๊กตาเพราะมีหินงอกที่เป็นปุ่มเล็กๆ เรียงกันอยู่เยอะแยะมากมาย ถ้ำนี้จะเป็นถ้ำที่กว้างและยาวที่สุดใน ถ้ำน้ำลอด แห่งนี้ค่ะ และที่ผนังถ้ำยังมีภาพเขียนสมัยก่อนประวัติศาสตร์อีกด้วย มาถึงถ้ำสุดท้ายคือ ถ้ำผีแมน นอกจากมีหินงอกหินย้อยที่สวยงามแล้ว ยังสามารถพบเศษภาชนะดินเผา เมล็ดพืช เครื่องมือหิน ซีกฟัน และกระดูกของมนุษย์ได้อีกด้วย รวมไปถึง โลงผีแมน ที่เป็นท่อนไม้ที่ถูกขุดตรงส่วนกลางออก จนเป็นร่องขนาดใหญ่ ไว้สำหรับใส่อาหารให้สัตว์เลี้ยง มีทั้งขนาดเล็กและใหญ่ต่างกันไป